Công tác dân tộc là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa công tác dân tộc

Công tác dân tộc là toàn bộ hệ thống hoạt động của Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội nhằm đảm bảo sự phát triển toàn diện, bền vững và bình đẳng cho các dân tộc thiểu số trong một quốc gia. Đây là một bộ phận quan trọng trong chiến lược phát triển tổng thể quốc gia, có vai trò thúc đẩy công bằng xã hội, củng cố khối đại đoàn kết dân tộc và tăng cường an ninh quốc phòng tại các vùng chiến lược.

Theo cách tiếp cận hiện đại, công tác dân tộc không chỉ giới hạn trong việc hỗ trợ kinh tế hay xóa đói giảm nghèo mà còn bao hàm nhiều lĩnh vực như giáo dục, y tế, văn hóa, quyền con người, bình đẳng giới và tham gia chính trị. Tại Việt Nam, Ủy ban Dân tộc là cơ quan trực thuộc Chính phủ, có chức năng tham mưu và tổ chức thực hiện công tác dân tộc trên toàn quốc.

Khác với các chính sách phổ thông, công tác dân tộc mang tính phân biệt tích cực, nghĩa là thiết kế riêng cho nhóm yếu thế để thu hẹp khoảng cách phát triển, đảm bảo mọi công dân, dù thuộc dân tộc nào, đều có cơ hội phát triển bình đẳng. Mức độ ưu tiên, nội dung chính sách và cách tiếp cận có thể điều chỉnh theo từng giai đoạn lịch sử, tùy vào tình hình phát triển của từng vùng miền.

Cơ sở pháp lý và chính trị của công tác dân tộc

Công tác dân tộc tại Việt Nam được xác lập vững chắc trên nền tảng pháp lý và chính trị rõ ràng. Điều 5 của Hiến pháp năm 2013 khẳng định: “Các dân tộc trong cộng đồng Việt Nam đều bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp nhau cùng phát triển; nghiêm cấm mọi hành vi kỳ thị, chia rẽ dân tộc.” Đây là nguyên tắc hiến định làm nền tảng cho toàn bộ hệ thống chính sách dân tộc hiện hành.

Bên cạnh Hiến pháp, nhiều luật chuyên ngành cũng đề cập đến quyền và chính sách dân tộc như: Luật Tổ chức Chính phủ, Luật Bình đẳng giới, Luật Giáo dục, Luật Khám chữa bệnh, Luật Đầu tư công. Các chương trình, nghị quyết của Đảng và Chính phủ là căn cứ để triển khai thực tiễn, ví dụ:

• Nghị quyết số 24-NQ/TW (2003) về công tác dân tộc trong tình hình mới
• Quyết định số 1719/QĐ-TTg (2021) về phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2021–2030
• Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội 10 năm 2021–2030 có nội dung riêng về dân tộc thiểu số

Ở cấp độ quốc tế, các công ước và tuyên bố liên quan đến quyền của các dân tộc bản địa cũng là căn cứ tham chiếu quan trọng. Cụ thể như:

• ILO Convention No. 169: về quyền của các dân tộc bản địa và bộ lạc
• UNDRIP: Tuyên bố của LHQ về quyền của các dân tộc bản địa (2007)

Các nhóm dân tộc thiểu số và vùng dân tộc

Việt Nam là quốc gia đa dân tộc với 54 dân tộc anh em. Trong đó, người Kinh chiếm khoảng 85,3% dân số, còn lại là 53 dân tộc thiểu số với dân số gần 15 triệu người. Các dân tộc thiểu số cư trú chủ yếu ở vùng núi, biên giới, vùng sâu vùng xa – nơi có điều kiện kinh tế - xã hội khó khăn, hạ tầng hạn chế và dễ bị tổn thương bởi thiên tai, biến đổi khí hậu.

Bảng phân bố dân số theo một số dân tộc lớn:

Dân tộc	Dân số (2023)	Khu vực cư trú chủ yếu
Tày	1,9 triệu	Đông Bắc Bộ
Thái	1,8 triệu	Tây Bắc Bộ
Mường	1,5 triệu	Hòa Bình, Thanh Hóa
H'Mông	1,4 triệu	Cao nguyên đá và Tây Bắc
Khmer	1,3 triệu	Đồng bằng sông Cửu Long

Việc phân vùng dân tộc thiểu số theo Quyết định 861/QĐ-TTg năm 2021 giúp xác định mức độ ưu tiên đầu tư cho từng xã: đặc biệt khó khăn, khó khăn, và không khó khăn. Đây là cơ sở để phân bổ ngân sách, thiết kế chính sách và đo lường hiệu quả chương trình dân tộc theo địa bàn.

Mục tiêu và nguyên tắc của công tác dân tộc

Công tác dân tộc hướng đến mục tiêu tổng thể là thu hẹp dần khoảng cách phát triển giữa các vùng dân tộc thiểu số và vùng phát triển, đồng thời bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống và nâng cao năng lực tự chủ cho người dân tộc thiểu số. Ngoài ra, công tác dân tộc còn đóng vai trò chiến lược trong đảm bảo quốc phòng – an ninh vùng biên giới, chống lại âm mưu chia rẽ khối đại đoàn kết dân tộc.

Các mục tiêu cụ thể có thể bao gồm:

• Tăng thu nhập bình quân đầu người
• Giảm tỷ lệ hộ nghèo dân tộc thiểu số
• Nâng cao tỷ lệ trẻ em dân tộc đến trường đúng độ tuổi
• Cải thiện chỉ số tiếp cận dịch vụ cơ bản (nước sạch, y tế, giao thông)

Nguyên tắc chỉ đạo trong công tác dân tộc được thể hiện qua:

• Bình đẳng: không phân biệt đối xử
• Tôn trọng sự khác biệt: về ngôn ngữ, văn hóa, phong tục
• Đoàn kết và tương trợ: xây dựng niềm tin và hợp tác liên dân tộc
• Tham gia và làm chủ: đảm bảo người dân tộc thiểu số được tham gia xây dựng chính sách liên quan đến họ

Các chương trình và chính sách lớn

Trong hơn ba thập kỷ qua, công tác dân tộc tại Việt Nam được cụ thể hóa bằng nhiều chương trình mục tiêu quốc gia và chính sách ưu tiên, hướng tới phát triển bền vững, giảm nghèo và nâng cao chất lượng đời sống vùng dân tộc thiểu số. Các chương trình tiêu biểu bao gồm:

• Chương trình 135: triển khai từ năm 1998, tập trung đầu tư cơ sở hạ tầng, hỗ trợ sản xuất và nâng cao năng lực cho cán bộ cơ sở vùng đặc biệt khó khăn.
• Chương trình 30a: hỗ trợ giảm nghèo nhanh và bền vững cho 62 huyện nghèo, thông qua chính sách ưu đãi tín dụng, giáo dục, y tế và đào tạo nghề.
• Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021–2030 (theo Quyết định 1719/QĐ-TTg): là chương trình tổng hợp, toàn diện, bao gồm 10 dự án thành phần, từ hạ tầng, sinh kế, giáo dục, y tế đến bảo tồn văn hóa và chuyển đổi số.

Theo Ủy ban Dân tộc, tổng vốn đầu tư cho giai đoạn 2021–2025 của chương trình 1719 lên đến gần 137.664 tỷ đồng, bao phủ hơn 3.400 xã và 27.000 thôn đặc biệt khó khăn. Việc triển khai có sự phối hợp chặt chẽ giữa Trung ương, địa phương và cộng đồng dân cư, đảm bảo tính hiệu quả và minh bạch trong sử dụng nguồn lực.

Một điểm nổi bật là việc tích hợp chính sách theo hướng “đa mục tiêu” – tức một chương trình có thể giải quyết đồng thời nhiều vấn đề như giảm nghèo, cải thiện giáo dục và phát triển hạ tầng, thay vì triển khai rời rạc như trước đây. Cách tiếp cận này giúp tránh chồng chéo và tối ưu hóa ngân sách công.

Phương pháp tiếp cận và triển khai

Công tác dân tộc hiện đại được thực hiện dựa trên nhiều phương pháp tiếp cận mang tính khoa học và thực tiễn. Trong đó, ba phương pháp nổi bật được áp dụng phổ biến:

• Tiếp cận đa chiều: không chỉ đánh giá nghèo đói theo thu nhập mà còn theo khả năng tiếp cận dịch vụ giáo dục, y tế, nhà ở, nước sạch và thông tin. Đây là mô hình được UNDP khuyến nghị áp dụng từ năm 2010.
• Tiếp cận dựa trên quyền con người: coi người dân tộc thiểu số là chủ thể phát triển, được tham gia vào quá trình ra quyết định, giám sát và hưởng lợi từ chính sách.
• Tiếp cận theo địa bàn: chia vùng dân tộc thành các cấp ưu tiên (đặc biệt khó khăn, khó khăn, trung bình) dựa trên các tiêu chí định lượng được quy định tại Quyết định 861/QĐ-TTg (2021).

Quá trình triển khai công tác dân tộc thường gồm các giai đoạn:

1. Khảo sát, phân loại vùng dân tộc và nhóm đối tượng thụ hưởng
2. Lập kế hoạch chi tiết, xác định nguồn vốn và chỉ tiêu cụ thể
3. Thực hiện dự án theo từng giai đoạn (thường 5 năm)
4. Giám sát, đánh giá và công khai kết quả để đảm bảo minh bạch

Công nghệ số đang ngày càng đóng vai trò quan trọng trong quá trình triển khai. Ủy ban Dân tộc đã xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu tích hợp về dân tộc thiểu số và miền núi (VEMIS), giúp theo dõi, đánh giá và chia sẻ dữ liệu giữa các bộ ngành. Các nền tảng dữ liệu không gian (GIS) cũng được sử dụng để quản lý thông tin địa lý vùng dân tộc, giúp việc ra quyết định chính xác hơn.

Thách thức trong công tác dân tộc

Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, công tác dân tộc vẫn đối mặt với không ít thách thức về kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường. Một số vấn đề mang tính hệ thống gồm:

• Tốc độ giảm nghèo chưa đồng đều, tỷ lệ tái nghèo cao ở các vùng xa.
• Thiếu nhân lực chất lượng cao tại địa phương, đặc biệt là cán bộ người dân tộc thiểu số.
• Khoảng cách số và khả năng tiếp cận công nghệ còn lớn giữa các dân tộc.
• Biến đổi khí hậu, thiên tai và di cư tự do ảnh hưởng đến ổn định dân cư.

Ngoài ra, một số chính sách còn chồng chéo, thiếu tính liên kết vùng hoặc chưa phát huy được hiệu quả dài hạn. Việc đánh giá tác động chính sách đôi khi vẫn mang tính hình thức, chưa dựa trên dữ liệu định lượng hoặc phản hồi cộng đồng. Tình trạng thiếu ngân sách hoặc giải ngân chậm cũng ảnh hưởng đến tiến độ thực hiện các dự án vùng dân tộc.

Bảng sau minh họa một số chỉ tiêu phát triển giữa vùng dân tộc thiểu số và mức trung bình cả nước (2023):

Chỉ tiêu	Toàn quốc	Vùng dân tộc thiểu số
Thu nhập bình quân đầu người (triệu đồng/năm)	59,0	38,2
Tỷ lệ hộ nghèo (%)	4,3	23,1
Tỷ lệ trẻ em đến trường đúng độ tuổi (%)	97,8	86,5
Tỷ lệ hộ sử dụng nước sạch (%)	96,1	74,2

Xu hướng và đổi mới trong công tác dân tộc

Xu hướng hiện nay trong công tác dân tộc là chuyển từ hỗ trợ đơn thuần sang phát triển chủ động và bền vững. Trọng tâm là trao quyền cho cộng đồng, phát triển dựa vào nội lực và áp dụng công nghệ trong quản lý. Một số hướng đi nổi bật:

• Ứng dụng chuyển đổi số trong quản lý dân cư và phân bổ nguồn lực.
• Phát triển mô hình sinh kế gắn với đặc sản địa phương, du lịch cộng đồng, kinh tế xanh.
• Đưa giáo dục song ngữ vào trường học vùng dân tộc, bảo tồn tiếng nói và chữ viết truyền thống.
• Tăng cường sự tham gia của phụ nữ dân tộc thiểu số trong các tổ chức lãnh đạo địa phương.

Các tổ chức quốc tế như World Bank, UNDP, và UNICEF Việt Nam đang hỗ trợ các dự án thúc đẩy bình đẳng và phát triển vùng dân tộc thông qua tài trợ, tư vấn kỹ thuật và chuyển giao công nghệ. Xu hướng hợp tác đa bên đang giúp công tác dân tộc ngày càng hội nhập và hiệu quả hơn.

Tài liệu tham khảo

1. Ủy ban Dân tộc Việt Nam. "Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển KT-XH vùng dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021–2030." Link
2. ILO. "Indigenous and Tribal Peoples Convention, 1989 (No. 169)." Link
3. UN. "United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples (UNDRIP)." Link
4. World Bank. "Investing in Ethnic Minority Development in Vietnam." Link
5. UNDP Vietnam. "Empowering Ethnic Minority Communities for Sustainable Development." Link